महाराष्ट्राचे मूळ रहिवासी कोण?

ज्ञानकोशकार श्रीधर व्यंकटेश केतकर यांच्या म्हणण्यानुसार महाराष्ट्रात अत्यंत प्राचीन काळी कोळी, भोई, महार आणि रठ्ठ यांची वस्ती होती. त्यातही येथे प्रथम महारांची वस्ती असणे व मागाहून भोयांची वस्ती असणे हा त्यांना अत्यंत शक्‍य असा इतिहास वाटतो. ते सांगतात, की म्हारांखेरीज सर्व महाराष्ट्रभर पसरलेली अशी दुसरी जातच प्राचीनकाळी नसावी. या महार आणि दुसऱ्या रठ्ठ या दोन राष्ट्र जातींच्या नामांचा संयोग होऊन "महारठ्ठ' असे रूप तयार झाले आणि त्याचे पुढे "महाराष्ट्रिक', कालांतराने "महाराष्ट्र' असे संस्कृतीकरण झाले. रठ्ठ या शब्दाचा अर्थ राष्ट्र किंवा लोक असाच असावा असं ते सांगतात.

मोल्स्वर्थ यांनीही आपल्या मराठी शब्दकोशात महार या अस्पृश्‍य जातीवरून महाराष्ट्र हे नाव पडले असावे, अशा तऱ्हेचा अर्थ दिला आहे. आणि जॉन विल्सन यांनीही अशाच अर्थाची पुनरावृत्ती केली आहे.

सध्या महाराष्ट्रात मराठा ही जात सर्वत्र दिसून येते. मराठ्यांच्या जातीचा रजपुतांशी संबंध असल्याचं दिसून येतं. पण रजपुतांची आडनावं मराठ्यांप्रमाणे महारांमध्येही आढळतात. महारांमध्ये कुलपरंपरा फारशी अबाधित राहिलेली नाही. त्यमुळे निश्‍चित विधान करणं कठीण आहे, परंतु एवढं म्हणता येईल, की महाराष्ट्रातील अत्यंत प्राचीन लोकांचे वंशज महार हेच असावेत.

आता महार या मूळ जातीवरुन या प्रदेशाला महाराष्ट्र हे नाव पडलं हे मत येथील अनेकांना पचायला खूपच जड आहे यात शंका नाही. इतिहासाचार्य राजवाडे, भांडारकर, काणे वगैरे मंडळींनी महाराष्ट्र या शब्दाचं वेगळ्या पद्धतीने स्पष्टीकरण करण्याचे प्रयत्न केले आहेत. परंतु ज्ञानकोशकारांनी आपल्या "प्राचीन महाराष्ट्र' या ग्रंथात सर्व आक्षेप निकालात काढून महार या जातीवरून महाराष्ट्र असं नाव पडलं असा निर्वाळा दिला आहे.

महार पूर्वीपासून स्वतःस "धरतीचे पूत' किंवा "भूमिपुत्र' म्हणवून घेतात. त्याचा अर्थ हा असा आहे.

संदर्भ -
प्राचीन महाराष्ट्र - आदिपर्व + शातवाहनपर्व कुरुयुद्धापासून शकारंभापर्यंत - ज्ञानकोशकार केतकर, वरदा बुक्‍स, दुसरी आवृत्ती, 1989, विभाग 2, पाने - 24 ते 31.

5 comments:

स्वाती आंबोळे said...

Read something interesting and rather curious recently :
http://mohalla.blogspot.com/2008/01/blog-post_1376.html

. said...

स‌्वातीजी, आपण पाठिविलेल्या लिंकवर छानच माहिती आहे. यासंदर्भात पु. ग. स‌हस्रबुद्धे यांनी त्यांच्या महाराष्ट्रसंस्कृती या ग्रंथातही खूप मनोरंजक माहिती दिली आहे.

Yogesh said...

mast ahe visoba sheth

Anonymous said...

या लेखाचा दुवा उपक्रमाच्या एका चर्चेत दिला होता. त्याला आलेले खालील प्रतिसाद.
http://mr.upakram.org/node/818
प्रतिसाद तुमच्यापर्यंत पोहचवण्याचे काम करतोय. कदाचित तुम्हीच त्यावर प्रतिक्रिया देवू शकाल. :)

-------------------------

खट्टामिठावरील या लेखात "मोल्स्वर्थ यांनीही आपल्या मराठी शब्दकोशात महार या अस्पृश्‍य जातीवरून महाराष्ट्र हे नाव पडले असावे, अशा तऱ्हेचा अर्थ दिला आहे. " असे वाक्य येते.

हा मोल्जवर्थचा ऑनलाईन दुवा. मलातरी असा अर्थ मिळाला नाही.

----------------------

इतिहासाचा अर्थ कसाही काढता येतो. छत्रपती शिवरायांना लुटारू-पेंढारी म्हणणारेही (अजूनही) आहेतच.
रामदास केवळ ठोसर होते म्हणून ते शिवरायांचे गुरू नव्हतेच असे म्हणण्यापर्यंत मजल पोचली आहे.
छत्रपतींचे बिरुद फक्त " क्षत्रियकुलावतंस" इतकेच होते असा (जावई)शोध लागल्यास नवल नको.

उपरोल्लेखित ब्लॉगस्पॉटवर नेहमी एका विशिष्ट जातीवर चिखलफेक आढळते. हे एकप्रकारे जातीयवादी लेखनच आहे.
इतिहासाचे प्रतिक्रियात्मक लेखन असे निवडून-निवडून देणारा हा ब्लॉग एका कावीळग्रस्त माणसाचा आहे असे वाटले.
त्यावर दिलेले पुस्तकांचे उतारे कोणत्या विचारसरणीच्या किंवा वादाच्या लेखकांचे आहे हे पाहिले असता
ते एकांगी आहेत याची खात्री पटते.

Unknown said...

खूप छान माहिती आहे. अतिशय मार्मिक शब्दांत माहिती पुरविण्यात आली असेल.

नमस्कार ,
'१०० पुस्तकांपेक्षा १ उच्च प्रतिचे माहिती देणारे पुस्तक नेहमीच चांगले' या तत्वांला अनुसरून आम्ही VISION UPSC MPSC PO ह्या संपूर्ण मराठीमोळ्या YouTube चॅनेलची निर्मिती केली आहे.
गरजू व हुशार विद्यार्थी मित्रांना व मैत्रिणींना Private Classes च्या जाळ्यातून मुक्त करून Quality Free Education देण्याच्या उद्देश्याने तसेच त्यांच्या मूल्यवान वेळात अतिशय महत्वाची माहिती एकत्रितपणे देणे हेच आमचे ध्येय आहे.
माझ्या चॅनेलच्या काही विडीओची लिंक खाली दिली आहे , एकदा आपण video पाहून स्वतः विडीओमधील माहिती आपणांस किती उपयुक्त ठरणारी आहे हे ठरवावे.
Telegram Channel name : @visionump
Youyube channel name : VISION UPSC MPSC PO

प्राचीन भारताचा इतिहास - कालक्रम https://youtu.be/ozUiFABdydA

मध्ययुगीन भारताचा इतिहास - कालक्रम : भाग १ https://youtu.be/a67cdfA3Svk

मध्ययुगीन भारताचा इतिहास- कालक्रम : भाग २ https://youtu.be/wl9Vg5KhvIA

आधुनिक भारताचा इतिहास- कालक्रम (इ.स.१६००-१८५७) https://youtu.be/h_0syxLPsbw

आधुनिक भारताचा इतिहास - कालक्रम (इ.स.१८५७–१९४७) https://youtu.be/ee79-cm1_C0

आधुनिक भारताचा इतिहास - कालक्रम (इ.स.१९४७-२०००) https://youtu.be/rbMQzjLJSIU

तुमचा मूल्यवान वेळ दिल्याबद्दल धन्यवाद.