मराठी साम्राज्याचा कर्ता - मलिक अंबर?

मराठी साम्राज्याच्या कर्तेपणाचा मान मलिक अंबरकडे जातो, असं प्रतिपादन करून ज्येष्ठ लेखक श्री. भालचंद्र नेमाडे यांनी मध्यंतरी हलकीशी खळबळ उडवून दिली होती. हलकीशी म्हणायचं कारण असं, की आजकाल असे वाद घालण्यात कोणाला फारसा रस आहे, असं दिसत नाही. झालेच वाद, तर त्याकडे लक्ष देण्यास येथील माणसांना वेळ आहे असंही दिसत नाही. आणि या माणसांत सगळेच आले. म्हणजे आपले पेपरवाले, लेखक, उरले-सुरले विचारवंत वगैरे सगळेच. असो.

तर मुद्दा असा, की 14 मे 2002 रोजी कोल्हापूरच्या श्रमिक प्रतिष्ठान येथे श्री. भालचंद्र नेमाडे यांचं भाषण झालं. भाषणाचा विषय "साहित्य, संस्कृती आणि जागतिकीकरण' असा होता. भाषणाच्या ओघात, "हिंदू' ही अस्मिता 1861 नंतर जेव्हा इंग्रजांनी खानेसुमारी सुरू केली तेव्हापासून आली, हा मुद्दा मांडत असताना ते म्हणाले,

""मराठा साम्राज्याची स्थापना कुणी केली असेल तर फार तर आपण शहाजीपर्यंत जातो. शहाजीच्या मागे जाणं आपल्याला परवडत नाही. कारण शहाजीच्या आधी मराठी साम्राज्याचा कर्ता मलिक अंबर असतो. मलिक अंबरनं प्रथम मराठ्यांना राष्ट्रीयत्वाचं भान आणून दिलं. उत्तरेकडच्या "हिंदुस्थानी' मोगलांविरूद्ध दखनी मराठे संघटीत केले, गनिमी कावा पहिल्यांदा यशस्वी रीतीनं शोधून वापरला. शहाजीसारखे सरदार तयार केले. खंडागळे विरुद्ध जाधव, जाधव विरुद्ध भोसले, दरोडेखोर, लुटारु आणि पुंड असे परस्परांशी लढणारे सगळे दखनी मराठे एकत्र करणारा मलिक अंबर महाराष्ट्राच्या आपल्या मध्यवर्ती संस्कृतीत धरायचा नाही?''

गेली अनेक वर्षे श्री. भालचंद्र नेमाडे हे "हिंदू' या नावाची कादंबरी लिहित आहेत. (ही कादंबरी अखेर यंदा प्रकाशित होणार आहे.) त्यानिमित्ताने त्यांनी केलेल्या वाचन-मनन-चिंतनातूनच त्यांचे उपरोक्त विचार आले असणार. तेव्हा ते उडवून न लावता त्यांकडे गांभीर्याने पाहण्याची आवश्‍यकता आहे. त्या अंगाने इतिहासाचे वाचन व्हायला हवे. मात्र या विषयातील तञ्ज्ञांकडे तो भाग सोपवून आपण प्रथम मलिक अंबरची थोडी माहिती घेऊ या.

अल्लाउद्दिन खिलजी याचा सेनापती मलिक काफूर हा मूळचा हिंदू. त्याने 1313 साली देवगिरीवर स्वारी करून शंकरदेवास ठार मारले आणि देवगिरीचे राज्य दिल्लीला जोडून घेतले. 1318 ला यादवांचे राज्य बुडून महाराष्ट्र पारतंत्र्यात गेला. त्यानंतर 1347 मध्ये हसन गंगू जाफरखान याने गुलबर्गा येथे आपले स्वतंत्र बहामनी राज्य स्थापन केले. हसन गंगू बहामनी हाही मूळचा हिंदूच होता व आधी तो कुणा शेख जुनैदी याचा चाकर होता. त्याने मुस्लिमांतील शिया पंथ स्वीकारला होता. 1490मध्ये बहामनी राज्याची सत्ता संपुष्टात आली आणि त्याचे पाच तुकडे पडून महाराष्ट्रात आदिलशाही, निजामशाही, इमादशाही, बेरीदशाही व कुतुबशाही अशा पाच भिन्न शाह्या प्रस्थापित झाल्या.

(यातील बेरीदशाही स्थापन करणारा कासीम बेरीद हा प्रथम महंमद शहापाशी एक गुलाम होता. विजापुरचा युसूफ आदिलशहा हाही पूर्वी तुर्क गुलाम होता. तो इराणातून 1459 साठी दाभोळला आला आणि तीस वर्षात स्वतंत्र राजा बनला. इमादशाही स्थापन करणारा फतेहल्ला इमादशहा हा मूळचा हिंदू ब्राह्मण होता. विजयनगरबरोबर झालेल्या एका लढाईत तो मुसलमानांच्या कैदेत पडला. नंतर तो मुसलमान झाला. निजामशाही स्थापन करणारा अहंमद निजामशहा हाही एका ब्राह्मणाचा मुलगा. विजयनगरचा एक ब्राह्मण भिमाप्पा बहिरू याचा मुलगा लढाईत कैदी झाला. मग त्याला मुसलमान करण्यात आले. त्याचे नाव ठेवले मलिक नाईब निजाम उल्मुक. अहंमद निजामशहा हा त्याचा मुलगा.)

तर मलिक अंबर या पाच शाह्यांपैकी निजामशाहीचा वजीर होता. हाही मूळचा गुलाम. बगदादच्या एका व्यापाऱ्याच्या गुलामीत तो होता. त्या व्यापाऱ्याने याला निजामशाहीचा वजीर चंगीजखान याला विकले. पुढे आपल्या कर्तृत्त्वाने तो त्याच निजामशाहीचा वजीर बनला. लखूजी जाधवराव, मालोजी व शहाजी भोसले, बाबाजी काटे असे अनेक सरदार त्याच्या हाताखाली पराक्रम करीत असत. हा मोठा कर्तबगार मुत्सद्दी होता. औरंगाबाद हे शहर त्याने वसविले. त्याची सर्वात मोठी कामगिरी म्हणजे त्याची "मलिकंबरीतह' या नावाने ओळखली जाणारी वसुलीपद्धत.

1607 ते 1626 या दरम्यान त्याने दक्षिणची शेतवार पाहणी व मोजणी करून प्रतवारी बसविली आणि जमिनीच्या उत्पन्नाप्रमाणे दोन पंचमांश हिस्सा घासदाण्याच्या रूपाने वसूल घेण्याचा खुद्द गावाशी ठराव केला व वसुलाची जबाबदारी पाटलावर टाकली. 1614 नंतर त्याने काही ठिकाणच्या दरसालच्या वास्तविक उत्पन्नाच्या मानाने एक तृतीयांश नगदी वसूल घेण्याचा प्रघात सुरू केला. त्याने प्राचीन ग्रामसंस्थांचे पुनरुज्जीवन केले. कुणब्यांना मिरासपत्रे देऊन म्हणजे जमिनीचे मालक बनविले. त्यांना जमिनीच्या खरेदी-विक्रीचे हक्क दिले. पाटील, कुलकर्णी व इतर ग्रामअधिकारी यांची वतने वंशपरंपरागत करून दिली. त्याने गावाला पड जमिनीतून वनचराई व गायराने काढून दिली आणि बाकीची जमीन "गावसंबंधी' किंवा "गाववर्दळ' म्हणून गावाच्या दिमतीला लावून दिली. ही वसूलपद्धतीची सुधारणा "मलिकंबरीतह' म्हणून ओळखली जाते.

मलिक अंबरचा गौरव करताना "गावगाडा'कार त्रिंबक नारायण आत्रे म्हणतात, ""कुणब्याचा किंबहुना कुणब्याअडाण्यांचा काळीशी एकजीव केल्यावाचून सरकारसाऱ्याची शाश्‍वती नाही, हे तत्त्व मलिकंबरने पूर्णपणे हृदयात वागविले आणि अजूनही लोक त्याचे गुण आठवितात.''

तर असा हा मलिक अंबर. तो मराठी साम्राज्याचा कर्ता असल्याचे जे मत श्री. भालचंद्र नेमाडे यांनी व्यक्त केले आहे, ते म्हणूनच गांभीर्याने घेतले पाहिजे.

संदर्भ -
- "साहित्य, संस्कृती आणि जागतिकीकरण' - भालचंद्र नेमाडे, लोकवाङ्‌मय गृह, पहिली आवृत्ती 2003, पृ. 14-15.
- "महाराष्ट्र संस्कृती' - पु. ग. सहस्त्रबुद्धे, कॉन्टिनेन्टल प्रकाशन, द्वितीयावृत्ती 1994, पृ. 248, 251, 263, 275.