शंकर ही देवता तर लिंग स्वरूपातच पूजली जाते. पण खंडोबा, तसेच जोतिबा हे लोकदेवही मूळचे लिंगस्वरूपच आहेत. जोतिबाचे मूर्तीरूप हे त्याचे परिणत रूप आहे. त्याचे क्षेत्रपाळत्व ध्यानात घेऊन पूर्वप्रतिष्ठित क्षेत्रपाळ भैरवाशी त्याचे एकत्व प्रस्थापित करण्याच्या प्रयत्नातून त्याला मूर्तीरूप लाभलेले आहे. तो प्रथम लिंगरूप होता. खंडोबाही प्रथम लिंगरूपातच पूजला जात होता. त्याचे मूर्तीरूपही नंतर असेच सिद्ध झालेले आहे. पण त्याची मूर्ती सिद्ध झाल्यानंतरही त्याचे मूळ लिंगरूप जेजुरी येथील मंदिरातील पूजेत राहिलेले आहे. रत्नागिरीवर जोतिबाच्या मंदिरात त्याचे मूळचे लिंगरूप आजही पूजले जात आहे.
कोकणात असे लिंगदेव गावोगावी दिसून येतात. त्यांना कोणतेही विवक्षित नाव नसते. या लिंगांना शाळुंका नसते. वरवंट्यासारखे, कमी-अधिक उंचीचे, ओबडधोबड उभे पाषाण "लिंग' या सामान्य नावाने ओळखले जातात आणि पूजले जातात.
या लिंगस्वरूप देवतांप्रमाणेच योनीस्वरूप मातृकाही भक्तिभावाने पूजल्या जातात. रेणुका, एलम्मा, भूदेवी, जोगुळांबा, मातंगी, लज्जागौरी आदी नावांनी ओळखल्या जाणाऱ्या या मातृकांची पूजा त्यांच्या योनीरूपातच केली जाते. रेणुका या शब्दाचा अर्थ वारूळ असा आहे. ते योनीचेच एक प्रतिक आहे. जेव्हा धड सोडून शिराची, फक्त मुखवट्यांची म्हणजे तांदळ्याची पूजा करतो, तेव्हा आपण देवीची पूजा करीत नसून घटाची म्हणजे पुन्हा योनीचीच पूजा करीत असतो.
शिवाची ज्याप्रमाणे लिंगरूपात पूजा केली जाते, त्याच प्रमाणे या देवींच्याही योनीरूपात पूजा केल्या जातात आणि तशा प्रकारच्या मूर्तीही अस्तित्वात आहेत. कर्नाटकमध्ये विजापूर जिल्ह्यातील बदामी तालुक्‍यात नंदिकेश्‍वर नावाचे गाव आहे. हे गाल पूर्वचालुक्‍यांची राजधानी असलेल्या बदामीपासून तीन मैलांवर आहे. बदामीपासून नंदिकेश्‍वरापर्यंतचा जवळचा मार्ग दगडी पायऱ्यांचा आहे. बदामीच्या परिसरातच समाविष्ट असलेल्या या स्थानी अनेक पुरातन अवशेष विखुरलेले आहेत. विशेषत येथील महाकूट नामक मंदिरसमूह वास्तुशिल्पाच्या आणि मूर्तीशिल्पाच्या दृष्टीने अतिशय महत्त्वाचा मानला जातो. क्षेत्रमाहात्म्यकाराने त्याच्या पावित्र्याची कीर्ती "दक्षिणकाशी' या बिरूदाने गाजविलेली आहे. हे सर्व क्षेत्र शिवलिंगमय आहे, असे म्हटले तर अतिशयोक्ती होणार नाही एवढी शिवलिंगे येथे आहेत. लज्जागौरी हे येथील अधिष्ठात्री देवतेचे नाव आहे. या देवीची मूर्ती फार चमत्कारिक आहे. ती नग्न व उताणी निजलेली असून, रतिकाली स्त्रियांची जशी स्थिती असते, तशा स्थितीची आहे. तिचे सर्व अवयव उत्तम आहेत; पण तिला मस्तक नाही. अशाच प्रकारच्या मूर्ती आलंपूर (ता. आलंपूर, जि, मेहबूबनगर, आंध्र प्रदेश), नागार्जूनकोंडा (आंध्र प्रदेश), सिद्धनकोट्टे (उत्तर कर्नाटक), संगमेश्‍वर (ता. नंदिकोटकूर), व्याघ्रेश्‍वरी (होसपेटजवळ), वडगाव (जि. सातारा) या ठिकाणी आहेत. नेवासे (नगर), तेर (उस्मानाबाद), माहूरझरी (नागपूर), भोकरदन (औरंगाबाद), भीटा (उत्तर प्रदेश), कौशांबी (उत्तर प्रदेश) आणि नागार्जुनकोंडा येथील उत्खननात अशा प्रकारच्या खापरी मूर्ती मिळाल्या आहेत. या सर्व मूर्तींचे वैशिष्ट्य असे, की योनीच्या दर्शनाला उठाव देण्यासाठी पाय गुडघ्यात दुमडून बाजूला घेतलेले दाखविले आहेत. त्यातल्या काही मूर्ती नाभीच्या खालच्या भागाच्या आहेतट तर क
ाही खांद्यापासून. शीर मुद्दाम बसवलेले नाही. जिथे खांद्यापर्यंतचा भाग बनविलेला आहे, तिथे स्तनांना उठाव देण्यासाठी हातही बाजूला घेतलेले आहेत.
येथे एक गोष्ट लक्षात घेतली पाहिजे, की ज्या देवीची उपासना केवळ अनघड तांदळ्याच्या स्वरूपातच केली जात असे, त्याच देवीच्या योनीमूर्ती बनविल्या जात होत्या. तिचे प्राकृत नाव एल्लम्मा होते, तर संस्कृत नाव रेणुका होते. नाव कोणतेही असले, तरी ती भूदेवी आहे, अशीही लोकांची पक्की श्रद्धा होती आणि संतानप्राप्तीसाठी स्त्रिया अत्यंत निष्ठेने तिची उपासना करीत होत्या.
परशुरामाने आपल्या पित्याच्या आज्ञेवरून आपल्या मातेचे, रेणुकेचे शीर परशूने छाटले अशी एक कथा सांगितली जाते. खरे तर ही कथा मूर्तीच्या शिरोविहिनतेच्या स्पष्टिकरणासाठीच निर्माण करण्यात आलेली आहे.
दुसरी एक गंमत म्हणजे, माहूरला जी देवी रेणुका या नावाने अधिष्ठित झालेली आहे, तीच मातंगी देवी आहे. ही मातंगी देवी म्हणजेच मरीआई आणि तीच धरणीदेवी. ती महारंची देवी आहे. महार पूर्वीपासून आपणां भूमिपूत्र किंवा धरणीचे पूत म्हणवितात. मरीआई ही त्यांची मुख्य देवता. ती जेथे जेथे मातंगी या नावाने गावात नांदते आहे, तेथे तेथे तिचे पूजारी हे महारच (क्वचित मांगही) आहेत.
आणखी एक मजेशीर गोष्ट म्हणजे, "येळ' या शब्दाचा अर्थ होतो एल्लम्मा आणि 'कोट्ट'चा अर्थ आहे नग्ना. "येळकोट'चा अर्थ आहे नग्न एल्लम्मा. खंडोबा हा देव मूळचा लिंगरूप आहे. त्याचा हा असा संदर्भ लागतो.
(संदर्भ ः लज्जागौरी - रा. चिं. ढेरे, श्रीविद्या, 1988
परिचय - नरहर कुरूंदकर, इंद्रायणी साहित्य, 1987, पृ. 23-24. )
