ज्ञानेश्‍वरीचा कर्ता कोण?

ज्ञानेश्‍वरांची गुरूपरंपरा आदिनाथांपर्यंत मागे जाते. ज्ञानेश्‍वरांचा एक अभंग आहे -

आदिनाथ गुरू सकळ सिद्धांचा । मच्छिंद्र तयाचा मुख्य शिष्य ।।1।।
मच्छिंद्राने बोध गोरक्षासी केला । गोरक्ष वोळला गहिनीप्रती ।।2।।
गहिनीप्रसादे निवृत्ती दातार । ज्ञानदेवा सार चोजविले ।।3।।

ज्ञानदेव हे नाथपंथीय होते. परंपरेने ते शैव होते. आता या ठिकाणी असा प्रश्‍न पडतो, ती ज्ञानेश्‍वर जर शैव होते तर त्यांनी वैष्णवपंथी भागवत संप्रदायाचा पाया का रचला? ज्ञानेश्‍वरांचं विठ्ठलाची भक्ती करणं एकवेळ समजून घेता येऊ शकतं. कारण विठ्ठल हे शिव आणि विष्णू यांचं संयुक्त साकारलेलं रूप - हरिहर मानलं गेलं आहे. याआधी "विठ्ठल खरा कोण होता?' या प्रकरणात आपण ते पाहिलंच आहे. परंतु तरीही विठ्ठलभक्ती ही वैष्णव मानली गेली आहे. तेव्हा शैव, नाथपंथी ज्ञानदेवांनी निरूपणासाठी वैष्णव कृष्णाची गीता घेतली आहे, हे कसं हा प्रश्‍न उरतोच.

तर त्याचं उत्तर असं दिलं जातं, की भगवद्‌गीतेचा ग्रंथकार कृष्ण हा स्वतःही उपमन्यूपासून पाशुपत दीक्षा घेतलेला शैव होता आणि तो वैदिक संप्रदायाचा अनुयायी होता. मात्र हा कृष्ण वामाचारी शैव नव्हता. भगवद्‌गीता हा शैव ग्रंथ होता. म्हणूनच त्यावर अभिनवगुप्ताने टीका लिहिली. याचाच अर्थ ज्ञानेश्‍वरांची मूळ प्रेरणा शैव होती. परंतु त्यांनी गीतेवरील टीका लिहिताना सांप्रदायिक दृष्टी न ठेवता शंकर, रामानुज इ. वैष्णव टीकाकारांचेही "भाष्यकारांते वाट पुसतु' असं म्हणून आधार घेतला आहे. हे उत्तर अर्थातच समाधानकारक नाही. त्यामुळे मुळचा प्रश्‍न तसाच राहतो. शिवाय भगवद्‌गीता हा ग्रंथ शैव असल्याचा दावाही तसा फुसकाच आहे. असो. नाथपंथी ज्ञानेश्‍वर हा "ज्ञानेश्‍वरी'सारख्या वैष्णव ग्रंथाचा कर्ता आहे असं मानून घ्यावं लागतं!

ज्ञानेश्‍वरांच्या चरित्रातील असाच आणखी एक भाग अभ्यासकांना कोड्यात टाकणारा आहे. ज्ञानेश्‍वरीच्या अठराव्या अध्यायात या ग्रंथाची निर्मिती आपण कशी केली ते ज्ञानेश्‍वरांनी सांगितलं आहे. निवृत्तीनाथांचे गुरू गहिनीनाथ. त्यांनी निवृत्तीनाथांना गीतेवर भाष्य करण्याची आज्ञा केली. निवृत्तीनाथांनी गुरूच्या आज्ञेनुसार गीताप्रवचने केली. त्यामागे भोवतीच्या अज्ञजनांच्या उद्धाराची आध्यात्मिक-सांप्रदायिक प्रेरणा होती. ज्ञानेश्‍वरांनी म्हटलं आहे -

आधीच तो तव कृपाळू । वरी गुरू आज्ञेचा बोलू । जाला जैसा वरिषा काळू । खवळणे मेघा ।।
आर्ताचेनि वोरसे । गीतार्थ ग्रंथनमिसे । वरिखला शांतरसे । तो हा ग्रंथू ।।
तेथ पुढा मी बापिया । माडिला आर्ती आपुलेया । की ययासाठी येवडेया । आणिलो यशा ।।

आदिनाथ-मत्स्येंद्रनाथ यांच्यापासून जे सांप्रदायिक ज्ञान गुरूपरंपरेने गहिनीनाथ यांना प्राप्त झालं, ते त्यांनी आपला शिष्य निवृत्तीनाथ यांना दिलं. आणि तेच त्यांनी गीताप्रवचनांच्या रूपाने सामान्य माणसांपर्यंत पोचवावं, त्यांना अज्ञानापासून मुक्त करावं, अशी गहिनीनाथांची आज्ञा होती. गुर्वाज्ञेनुसार निवृत्तीनाथांनी गीताप्रवचने केली. त्या प्रवचनांना एक श्रोता म्हणून ज्ञानेश्‍वर उपस्थित असत. जे श्रवण केलं त्यालाच ज्ञानेश्‍वरांनी ग्रंथरूप दिलं. तो ग्रंथ म्हणजे ज्ञानेश्‍वरी.

एकंदर हे असं जर असेल, तर मग ज्ञानेश्‍वरीचं कर्तृत्व निवृत्तीनाथांकडे जातं. या ग्रंथाबद्दल लिहायचं तर ते "भावार्थदीपीका, चिंतन - निवृत्तीनाथ, शब्दांकन - ज्ञानेश्‍वर' असं लिहावं लागेल.

साठच्या दशकात ज्ञानेश्‍वरीच्या कर्त्याबाबत असाच प्रश्‍न उपस्थित करण्यात आला होता. तो केला होता डॉ. मा. गो. देशमुख यांनी. त्यांच्या मते ज्ञानेश्‍वर ही मुळात यादवकालीन व्यक्ती नाहीच. ते विठ्ठलपंत कुळकर्णी यांनी निर्माण केलेलं केवळ एक वाङ्‌मयीन पात्र आहे. ज्ञानेश्‍वरीचा खरा निर्माता विठ्ठलपंत हा आहे!

अर्थात या वादास आज फार काही अर्थ आहे, अशातला भाग नाही. ज्ञानेश्‍वरी कोणी लिहिली यापेक्षा त्या काळात ज्ञानेश्‍वरी का लिहिण्यात आली, तिचं खरं प्रयोजन काय होतं हा प्रश्‍न अधिक महत्त्वाचा आहे. मात्र त्याबद्दल नंतर पाहू. आज एवढंच म्हणू या, की अखेर नावात आहे तरी काय?

संदर्भ -
"प्रदीर्घ संशोधनाची व्यासंगी फलश्रुती' - डॉ. ग. ना. जोशी (शिवसूत्र - डॉ. ग. वा. तगारे, इम्प्रेशन्स पब्लिशिंग हाऊस, बेळगाव चे पुस्तक परीक्षण), महाराष्ट्र टाईम्स, 27 ऑक्‍टोबर 1996
निर्मितीचे श्रेय - डॉ. द. भि. कुलकर्णी, रूची, मे 1998, पान 2-3.