महाराष्ट्राचे मूळ रहिवासी कोण?

ज्ञानकोशकार श्रीधर व्यंकटेश केतकर यांच्या म्हणण्यानुसार महाराष्ट्रात अत्यंत प्राचीन काळी कोळी, भोई, महार आणि रठ्ठ यांची वस्ती होती. त्यातही येथे प्रथम महारांची वस्ती असणे व मागाहून भोयांची वस्ती असणे हा त्यांना अत्यंत शक्‍य असा इतिहास वाटतो. ते सांगतात, की म्हारांखेरीज सर्व महाराष्ट्रभर पसरलेली अशी दुसरी जातच प्राचीनकाळी नसावी. या महार आणि दुसऱ्या रठ्ठ या दोन राष्ट्र जातींच्या नामांचा संयोग होऊन "महारठ्ठ' असे रूप तयार झाले आणि त्याचे पुढे "महाराष्ट्रिक', कालांतराने "महाराष्ट्र' असे संस्कृतीकरण झाले. रठ्ठ या शब्दाचा अर्थ राष्ट्र किंवा लोक असाच असावा असं ते सांगतात.

मोल्स्वर्थ यांनीही आपल्या मराठी शब्दकोशात महार या अस्पृश्‍य जातीवरून महाराष्ट्र हे नाव पडले असावे, अशा तऱ्हेचा अर्थ दिला आहे. आणि जॉन विल्सन यांनीही अशाच अर्थाची पुनरावृत्ती केली आहे.

सध्या महाराष्ट्रात मराठा ही जात सर्वत्र दिसून येते. मराठ्यांच्या जातीचा रजपुतांशी संबंध असल्याचं दिसून येतं. पण रजपुतांची आडनावं मराठ्यांप्रमाणे महारांमध्येही आढळतात. महारांमध्ये कुलपरंपरा फारशी अबाधित राहिलेली नाही. त्यमुळे निश्‍चित विधान करणं कठीण आहे, परंतु एवढं म्हणता येईल, की महाराष्ट्रातील अत्यंत प्राचीन लोकांचे वंशज महार हेच असावेत.

आता महार या मूळ जातीवरुन या प्रदेशाला महाराष्ट्र हे नाव पडलं हे मत येथील अनेकांना पचायला खूपच जड आहे यात शंका नाही. इतिहासाचार्य राजवाडे, भांडारकर, काणे वगैरे मंडळींनी महाराष्ट्र या शब्दाचं वेगळ्या पद्धतीने स्पष्टीकरण करण्याचे प्रयत्न केले आहेत. परंतु ज्ञानकोशकारांनी आपल्या "प्राचीन महाराष्ट्र' या ग्रंथात सर्व आक्षेप निकालात काढून महार या जातीवरून महाराष्ट्र असं नाव पडलं असा निर्वाळा दिला आहे.

महार पूर्वीपासून स्वतःस "धरतीचे पूत' किंवा "भूमिपुत्र' म्हणवून घेतात. त्याचा अर्थ हा असा आहे.

संदर्भ -
प्राचीन महाराष्ट्र - आदिपर्व + शातवाहनपर्व कुरुयुद्धापासून शकारंभापर्यंत - ज्ञानकोशकार केतकर, वरदा बुक्‍स, दुसरी आवृत्ती, 1989, विभाग 2, पाने - 24 ते 31.